Gebruik van de kanttekeningen
Om de uitleg van de Statenvertalers goed te kunnen gebruiken en op waarde te schatten, is het belangrijk om te zien dat de inhoud van de kanttekeningen opgedeeld kan worden in verschillende soorten. Die worden hieronder kort getypeerd en toegelicht.
Wat staat er letterlijk?
Een van de belangrijkste redenen om een kanttekening te noteren was de verantwoording van de vertaalkeuze. In alle gevallen moet de lezer ervanuit kunnen gaan dat hij het zuivere Woord Gods in een letterlijke vorm voor zich heeft. Soms moest die letterlijke vorm overgebracht worden naar een kanttekening, als de grondtekst moeilijk in het Nederlands was weer te geven.
– Psalm 7:13: ‘Hij heeft Zijn boog gespannen.’ Kantt.: ‘Hebr. getreden; omdat men den voetboog met den voet treedt, als men dien wil spannen; alzo elders dikwijls.’
– Romeinen 8:19: ‘Want het schepsel, als met opgestoken hoofde, verwacht de openbaring der kinderen Gods.’ Kantt.: ‘Gr. Want het verlangen of verbeiden des schepsels met opgestoken hoofde verwacht, enz. Zie ook Filipp. 1:20.’
Welke vertaling is ook mogelijk?
De Statenvertalers hebben bij hun vertaalwerk gebruikgemaakt van veel bijbelvertalingen die ze tot hun beschikking hadden. Belangrijk was bijvoorbeeld de King James Bijbel. Het gebeurde wel dat er op basis van de grondtekst meerdere vertaalmogelijkheden waren en de verschillende bijbelvertalingen uiteengingen. Dan noteerden de vertalers vaak een of meerdere alternatieven in de kanttekeningen.
– Johannes 18:22: ‘En als Hij dit zeide, gaf een van de dienaren die daarbij stond, Jezus een kinnebakslag.’ Kantt.: ‘Of: een slag met een stok of garde.’
– Genesis 5:1: ‘Dit is het boek van Adams geslacht.’ Kantt.: ‘Of: verhaal, register, rekening, optelling der geboorten, of geslachten, dat is, dergenen die van Adam geboren zijn […].’
Verwijzingen
De Statenbijbel bevat bijna tienduizend losse tekstverwijzingen. Die beginnen met een letter. Ook in de verklarende kanttekeningen, die met een cijfer beginnen, staat regelmatig een verwijzing naar een andere tekst uit de Bijbel of naar een andere kanttekening. Zodoende kan de bijbellezer heel nauwkeurig Schrift met Schrift vergelijken, en wordt bijvoorbeeld het verband tussen het Oude en Nieuwe Testament inzichtelijk.
– Hoséa 11:1: ‘Als Israël een kind was, toen heb Ik hem liefgehad, en aIk heb Mijn 3zoon uit Egypte geroepen.’
Verwijzing a: Matth. 2:15.
Kantt. 3: ‘Namelijk Israël […]. Maar dat onder deze woorden wijders een profetie verborgen is van den eniggeboren Zoon des Vaders, onzen Heere Jezus Christus, Die het Hoofd is van Zijn geestelijke Israël of kerk, blijkt Matth. 2:15. […]’
– Matthéüs 2:15: ‘opdat vervuld zou worden hetgeen van den Heere gesproken is door den cprofeet, zeggende: 14Uit Egypte heb Ik Mijn Zoon geroepen.’
Verwijzing c: Hos. 11:1.
Kantt. 14: ‘Hoewel deze plaats, Hos. 11:1, van de verlossing van het volk van Israël uit Egypte ook verstaan wordt, nochtans moest hetzelve mede in Christus, als het Hoofd van dit volk, vervuld worden.’
Uitleg en verduidelijking
Heel veel kanttekeningen bevatten uitleg bij de bijbeltekst, achtergrondinformatie over (kerk)geschiedenis, aardrijkskunde, natuurkunde, geneeskunde, taalkunde, kruiden, maten en gewichten, muziekinstrumenten, enzovoort. De kanttekeningen bevatten onder andere verwijzingen naar kerkvaders, filosofen en dichters, geschiedschrijvers, rabbijnen en de apocriefe boeken. Voorbeelden van tekstuitleg:
– Psalm 10:8: ‘Zijn ogen verbergen zich tegen den arme.’ Kantt.: ‘Dat is, hij loert in het verborgen op hem.’
– 2 Petrus 1:14: ‘Alzo ik weet dat de aflegging mijns tabernakels haast zijn zal.’ Kantt.: ‘Dat is, mijn dood en afsterven.’
Een voorbeeld van plantenkunde:
– Jona 4:6: ‘En God de HEERE beschikte een wonderboom.’
Kantt.: ‘Hebr. kikajon. Van dit gewas is zeer verscheiden gevoelen. De voornaamste uitleggers houden het nu voor den wonderboom, anders genaamd: mollenkruid of kruisboom, die in Egypte veel placht te wassen en bekend te zijn met den naam KIKI. Dit wast zeer haastelijk en hoger op dan de lengte van een man, met grote brede bladeren, zijnde van verkoelenden aard. Zie het kruidboek van Dodoneus.’
Uitleg bij beeldspraak in de Bijbel vinden we bijvoorbeeld bij Prediker 12.
| Vers | Bijbeltekst | Uitleg (zie kantt.) |
| 3 | wachter des huizes | armen met de handen |
| 3 | maalsters | tanden |
| 4 | twee deuren | twee lippen |
| 4 | zangeressen | stembanden |
| 5 | amandelboom | grijze of grauwe haren |
| 6 | zilveren koord | ruggenmerg |
| 6 | gulden schaal | velletje waarin de hersenen liggen |
| 6 | kruik aan de springader | belangrijkste bloedader aan de lever |